Silabu

Ni

Melchor F. Cichon
Revised February 12, 2002

“Lintik nga onga ron a, alas siete eon it gabii, owa pa gihapon kauli,” si Nanay ro naghambae.


“Hambae na kainang agahon, mabakae kuno imaw it libro sa mental health, pero owa man imaw mag-agi kakon sa opisina kainang hapon agud magbuoe it kwarta,” dugang pa gid ni Nanay.


Si Nanay hay clerk sa munisipyo it Lezo. Kuwarinta eon ra edad. Hasta sa abaga ra buhok. Ag pirme nga pustora kon magsueod sa opisina.

“Basi kon may gin-agtunan eang si Inday, ‘Nay,” ako ro nagsabat.

Si Inday hay nagatuon sa U High School, fourth year. Ku nakataliwan nga dag-on hay imaw ro napilian nga editor-in-chief sa andang school organ. Ugaling mahina ra ueo sa physics. Kon baga, pakabitkabit ra grado sa physics, pero 95% ra grado sa communication arts. Ku nakataliwan eang nga dominggo imaw nagsilibrar ka 16th nga kaadlawan. Daywa man lang kaming magmanghod. Imaw ro kamagueangan. Sang dag-on eang ro ueot namon.

Kon amat hay ginasugid nana kakon nga natak-an kuno imaw magtuon sa baeay ay kon una ngani kuno si Nanay hay owa’t preno ra pagminueay. Maski sa oras it pagkaon hay sige ro anang pinangisog. Owa eon lang ngani kami gaimaw kana sa lamisa kon kami mag-ilabas or mag-ihapon ay kon una kami hay sermon eang ro amon nga matueon. Abu gid dayon nga masakit nga istorya ra ginahambae kamon. Kesyo owa kami gatuon, kesyo alas nuybe kami kon magkatueog kon Lunes hasta Huwes . Pero owa kuno kami ginaduyog it temprano kon Biyernes it gabii o kon Sabado sa pagtinan-aw it TV o beta. Kon agahon, owa man kuno kami gabugtaw kon indi pagpukawon, kesyo gapauna-una kuno kami sa comfort room kon hana eon nga matunga ro tanan sa pag-ihapon. Sige eang kuno ro among omog sa eabahan. Kanugon eang kuno ro ana nga ginagastos sa pagpatuon kamon. Owa gid kuno kami’t ginatao nga kabaeaslan kana. Mayad eang kunta kuno kon mga eskular kami. Pero gakabitkabit eang kuno ro among mga marka sa klase.

Kon painuinuhon namon, medyo may rason si Nanay, ugaling natak-an eang galing si Inday magpinamati ku baba ni Nanay.

Ag ako man.

“Itsong,” ako ro ginatawag ni Nanay, “Linglinga abi sa bintana kon nag-abot eon ro maldita ngato. Malintikan gid imaw karon sa anang pag-abot.”

“Indi eon, ‘Nay, ah! Mauli gid ron. Isaea pa masakit pa rang ueo.”

“Isaea ka pa! Owa mo pa gin-ubos ro tuba ni Pilay! Pareho gid kamo king Ama! Owa’t hasayran kundi maghinilong! Owa’t bale nga owa kita’t suea basta eang nga may iung-ong. Mayad kunta kon mag-inum eang, ro maeain hay ginaeaktan pa it baye.”

“Dalia! Tan awa to!” sugpon pa ni Nanay.

Nagbangon ako sa ginaeugban ko nga mahabang sopa nga maeapit eang sa bintana.

“Owa ‘Nay!”

“Agtuni to sa may karsada.”

Nanaog ako sa baeay ag nag-agto sa may karsada. Mahayag ro buean kato ag abu nga bituon sa eangit. Gintan-aw ko sa karsada paadto sa poblasyon it Lezo. Sa Baryo Sta. Cruz kami ga estar. Ro amon nga baryo hay isaea sa 17 nga baryo it Lezo. Sa binit it karsada ro among baeay, seguro mga sangka kilometro ra kaeayo sa banwa it Lezo.

Owa man ako’t nakita nga Inday. Rang nakita hay si Lola Weta, nanay ni Nanay. Gapauli eon imaw kato. Mga singwenta metros man lang siguro ro baeay nanday Lola kamon.

Nagbisa ako sa alima ni Lola Weta.

“Kaeuy-an ka’t Diyos.”

“Ham-at iya ka pa sa karsada? Gabii eon a,” hambae ni Lola Weta.

“Ginatan-aw ko kon nagaabot eon si Inday. Owa pa gihapon imaw kauli. Nagabukae eon ngani ra dugo ni Nanay.”

“Ham-an, siin si Inday nag-agto?”

“Tao ngani.”

“Ham-an gin-akigan eon man imaw ni Nanay mo ay?”

“Tao. Kaina eang ako nag-uli.!”

“Ham-an, siin ka man naghalin?”

“Naghapihapi kami rito ni Budoy sa tindahan ni Pilay. Birthday abi nana.”

Si Budoy hay klasmeyt ko sa grade six, kaidad ag kahampang ko halin sa maisot pa kami.

May nagpundo nga traysikol, maeapit kamon ni Lola Weta.

“Haron eon man gali imaw.”

Ginpaeapitan ko imaw ag ginsinghanan sa sitwasyon sa baeay.

“Hala ka Inday,” hambae ko, “pangisdan ka gid ni Nanay. Gabii eon, owa ka pa gihapon kauli.”

Gin-agbayan ako ni Inday ag ginharuan sa uyahon.

“Ay, si Lola gali! Mayad nga gabii. Pabisa ako.”

Ginpaeapit ni Lola Weta ro anang tuo nga alima kay Inday. Ginbuytan ni Inday ro alima ni Lola Weta ku anang tuo nga alima ag ginduot na ra sa anang dahi.

“Kaeoy-an ka’t Diyos!” hambae ni Lola.

“Siin ka naghalin nga nadueman ka?” pangutana ni Lola.

“Sa klasmeyt ko. May gin obra kami nga assignment.”

“Pasinsiyaha eon lang si Nanay mo. Basi kon may problema.”

“Huo ‘La,” sabat ni Inday.

“O, sige mag-uli eon kamo.”

“Malieon ‘Tsong.”

Gin agbayan nana ako.

“O,” hambae ni Inday kakon, “daw mahuot ka ah. Siin ka eon man nag-inom?

“Sa party ni Budoy. Naghapihapi kami sa tubaan ni Nay Pilay. Sangbol man lang rato, ah. Chicken feed!”

“Sangkagalon siguro.”

Pag-abot namon sa baeay, eumopok dayon ro bulkan ni Nanay.

Lumingkod ako sa sopa sa amon nga sala, samtang si Inday hay nagatindog maeapit kakon. Gin hukas nana ka siki ra sapatos. Bitbit pa gihapon ra bag.

“Ay, nga baye ka! Owa ka gid gapati kon hambaean. Hambae ko gid kimo nga indi ka mag-uli it gabii, ham-at makaron ka eang?”

Naghipos eang si Inday.

Pero nagbuga pa gid ro bulkan ni Nanay.

“Owa ka kasayud nga abu nga mga baye nga ginareyp ag ginasueod sa saku pagkatapos patyon? Paris kahapon, may sangka daeaga nga ginreyp ag ginhaboy sa idaeom it taytay pagkatapos patyon.

“Si Nanay naman, ano ring pag-aeom kakon, owa eon gid gabasa it peryodiko?”

“Gali man! Hay ham-at gabii ka eon mag-uli?”

“May amon nga gin obra nga assignment.”

“Assignment eang siguro. Basi kon siin-siin ka eang nag-agto!”

“Ano ka man!”

“Ag ano gali ratong habatian ko kay Maring Osang sa madyongan nga gapaagbay-abgbay ka kuno rito sa plasa ku isaea nga adlaw? Hoy, baye ka, indi ka pa ngani kantiguhan magtug-on, gakiringking ka eon!”

Namuea ra uyahon ni Inday. Pinusdak na ra bag sa sopa nga ginalingkuran ko. Nagwasaag ra sueod nga notbok, libro, lapis, bolpen, lipstick, ag iba nga butang.

“Aba! Aba!, padayon ni Nanay. “Aba, maisog ka pa, ha! Eapit baea riya ay tuslion ko gid ring sungad.”

Nagduhong eang si Inday sa anang ginatindugan. Pero nakita ko nga ginaangkit na ra bibig ag nageapad ra mata.

“Sa matuod ‘Nay, natak-an eon gid ako sa baba mo. Pahuwayi man anay baea ako agud makapatawhay man rang ueo. Owa pa ngani ako kalingkod nagratrat eon ring baba. Owa mo pa ngani masayri kon siin ako naghalin, pinusdakan mo eon ako dayon king baba. Ag hanungod sa sugid ni Osang, owa ron it kamatuoran. Ro matuod hay may gusto kakon da unga nga si Rey ugaling owa man ako’t gusto kana. Hayskul pa eang ngani ako, ginasunod-sunuran eon nana ako. Tsura lang niya. Ano ako, karne nga por kilo? Siguro nagsugid ra mabuot nga unga kay nanay na nga sang dangaw ra dila ag amo man da arangka kimo. Ag dayon man ring pati kana. Maski imaw eon lang ro habilin nga eaki sa kalibutan, indi gid ako kana. Sayod ro tanan nga ro tanan nga tubaan riya sa Baryo Sta. Cruz hay ginaung-ungan na hasta magkamang imaw mag-uli. Sayod ro tanan nga imbes magsueod imaw sa klase hay igto't a imaw sa bilyaran. Amo ra nga dise-utso eon ra edad, first year high school man imaw gihapon. Indi ko gusto nga maeansang kita sa pagkaimoe. Indi ko gusto nga rang mapangasawa hay owa’t ginapanan-aw nga hin-aga.

“Sia, sia. Matuod man o kon indi ro habatian ko, basta rang gusto hay mag-uli ka’t temprano agud indi maglibog rang ueo. Tapos!”

“Pero ‘Nay, intindiha man baea rang sitwasyon. Kon gauli ako’t owa sa oras, indi ka magpiniino nga nagabigabiga eon ako. Kasayod ka man nga gin-utdan kita’t telepono ay daywang buean eon kita nga owa kabayad, paano ko mahambae kimo nga may importante ako nga aeagtunan? Mayad man kunta kon sobra rang allowance, makauli ako riya ag mageaong. Haeos owa eon ngani ako gamerienda agud magtipid ako. Ag kon amat, kon mageaong man ako, indi ka man magsugot.”

“Ham-at indi kon sa kamaeayran man lang.”

“Kamaeayran man ro gin agtunan ko kaina. Gin-obra namon kang klasmeyt ro among assigment sa physics. Kasayod ka man nga mahina ako runa. Ag owa man it gabulig kakon iya. Kon iya kunta si Tatay hay mabuligan nana ako. Pero igto man imaw sa anang kirida! Ag kon iya ko man tun-an, indi man ako makakonsentreyt ay puro wakae man lang rang ginapamatian. Mayad eang kon may bisita kita, malinong ro atong baeay. Pero kon owa…”

“Anong eabot ko! Owa man ako rito sa gin-agtunan mo! Isaea pa baye ka!”

“Gali, ano kon baye? Porke baye, indi eon gali ako makapanaw? Ay, imaw ro malisod katon ay kon baye ngani, haeos higtan mo eon lang. Ano eon lang ro matabu katon kon pirme eon lang sa baeay ro baye? Amo ra nga indi mag-uswag ro atong banwa ay owa naton kinataw-an it tsansa ro mga baye nga magpakita nga masarangan man nanda nga mag-apin ku andang eawas ag magpangita ku andang gusto. Imaw ngani nga nagtuon ako agud mag-uswag kita. Karon higtan mo ako riya sa baeay? Ay! Tapos eon ro oras it binukot. Nakaabot eon ro tawo sa buean!”

“Anong ginahigtan? Gusto ko eang hay mag-uli ka’t mas temprano agud makalikaw ka sa disgrasya. Ag makabulig ka man riya sa pageaha it atong ihapon.”

“Pero gahalong man ako. Owa man ako gapabaya.”

“Sia, sia. Basta rang gusto hay mag-uli ka’t temprano agud indi maglibug rang ueo.”

“OK!”

Nag-init rang ueo sa diskusyon nandang daywa.

“Puwede ba, tapusa eon don! Kon indi kamo maghipos, malintikan gid kamo kakon!” hambae ko.

Naghipos si Inday. Pero si Nanay, sigi pa gihapon ra wakae.

“Andam ka eang, pag nag-uli ka pa nga bagii eon, matueog ka gid sa guwa. Ag kon may matabu kimo, indi ka gid magpangayo it bulig kakon, nga lintik ka! Buwisit nga pangabuhi ra!”

Owa nagsabat si Inday. Pero pinusdak na ra bag ag dumiretso sa anang kwarto. Binuksan na ra kwarto ag gin-bang ro pwertahan.

“Maldita gid matuod!” hambae ni Nanay.

“Tsong, pueota ra gamit ku maldita ngaron ag daehon mo kana.”

“Pabay-I! Pueoton nana ron kon gusto na!”

“Pueota eon ag itao kana!”

Ginpueot ko ro mga nagwasaag nga gamit. Ginsueod ko sa anang bag ag gindaea sa kwarto ni Inday.

“Inday.”

Owa imaw magsabat. Nabatian ko nga gapisngo imaw.

“Inday.”

“Sueod. Bukas ron.”

Nagsueod ako sa anang kwarto. Nagbangon imaw ag naglingkod sa anang kama. Paglingkod ko, ginkupkupan na ako.

“Day, indi ka eon magtangis. Imaw gid man ron si Nanay. Mahae ka nana, ugaling indi eang imaw makahambae sa manami nga paagi. Aburido eang ron imaw. Hasayran naton nga ginakueang kita’t kwarta ag may mga baeayran pa kita nga kuryente, telepono. May adlaw-adlaw pa kita nga baeakeon nga suea. Pero ‘Tsong, owa man ako galakwatsa o gabigabiga, bukon abi?”

Huo, sayod ako karon. Ag gapati ako kimo. Pero, ayaw eon it tangis."

“Sige.” Pero gapisngo man imaw gihapon.

“Pero rang owa nailai hay pangisdan ako maski owa ako’t saea.”

“Mayad pa tag iya si Tatay. Maski gakaeayo pirme ra baba ni Nanay, gahipos eang si Tatay. Pirme pa kita gaagto sa SM kon Dominggo ag magkaon it ice cream. Lintik nga Magdalena ron. Gintintar pa gid nana abi si Tatay. Alinon abi ay babaan man si Nanay. Ingko owa eon it bili si Tatay kon anang mueayon.”

“Pero ‘Day, tandaan ta eang ro bilin katon ni Tatay. Buligan ta si Nanay, ha?”

”Sige, sige.”

Nag-apir kami ni Inday.

“Pero, ‘Tsong, kon , kon makauli ako it eampas sa alas sais, ikaw ro magbukas kakon it geyt ha?”

“Ang lagay ba naman, eh.”

Tinapik na rang abaga.

Tumindog ako ag gumuwa sa anang kuwarto.

PAGKAAGAHON. Alas kuwatro pa nagbugtaw si Inday. Nagtug-on imaw ag nageaga it itlog. Pagkaeaha, nagpamahaw ag dayon ra panaw sa eskuylahan. Hambae na kakon hay may oratorical contest kuno imaw nga agtunan. Imaw kuno ro representative ku andang eskuylahan.

Sa adlaw ngato hay temprano man ako nagpanaw. Gin-agtunan ko si Tatay sa anang number two ay may ginapangayo ako nga kwarta para sa akong project sa among Geometry. Owa ako mag-eaong kay Nanay. Mainit pa rang ueo kana.

Pagbalik ko pagkahapon, owa si Nanay. Katu anay hay ona eon imaw sa pag-abot ko sa baeay halin sa eskuylahan. Gin-agtunan ko ro baeay ni Nay Osang kon siin imaw gamadyong. Owa imaw rito. Kinuebaan ako. Nagdiretso ako sa baeay nanday Lola Weta. Ginsugid nana nga sa Kalibo si Nanay sa Tumbukon Memorial Hospital. Nabungguan kuno si Nanay it traysikol paghalin nana sa andang baeay. Ginhatod nana kuno si Nanay sa ospital sa Kalibo.

Nagdaeagan ako pauli ag dali-dali nga ginbuka rang buo sa dingding.

Ag sumakay it dyip paagto sa Kalibo. Pag-abot ko sa Kalibo hay sumakay ako’t traysikol paagto sa ospital. Pag-abot ko rito hay igto man gali si Inday ay ginsugiran kuno imaw ka anang klasmeyt. Bitbit na ra trophy. Ro siki ni Nanay hay ginbitay ay may bale.

“Nay, ano ro natabu?” hambae ni Inday. “Pageaum ko hay magkalipay kita ay may trophy ako nga ipakita kimo. Nagdaog ako’t first prize sa oratorical contest kaina.”

Naghiyum-hiyum si Nanay. Ginbuytan na it hugot ro paead ni Inday. Ag naghambae dayon si Nanay.

“Nag-agto ako kanday Lola mo. Nagpangayo ako’t bulig ay owa eon kita’t inugdaeawa’t bugas. Gintaw-an man ako’t kuwarta, ugaling may paaman pa nga basoe. Bukon abi’t si Tatay mo ro gusto ni Lola mo. Paeahilong ag palikiro abi kuno si Tatay mo. Imaw ron ro akon nga ginapanumdum samtang gatabuk ako sa karsada. Owa ako kapan-aw nga may gasumpit gali nga traysikol. Mayad ay gindaea eagi ako riya ni Lola mo.”

“Si Tatay mo?” pangutana ni Nanay.

“Mayad man imaw. Gintaw-an na ngani ako it sanggatos para sa project ko. Pero gamiton ta ra sa bueong mo. Mayad ngani owa ko pa magamit. Ginbuka ro man rang buo. Hara ho, mga singkwinta pesos ra siguro.”

“Huo gali ‘Nay,” sugpon ni Inday. , “may premyo man gali ako nga kwarta, owa’t eabot sa trophy. Limang gatos ra. Gamiton man naton ra sa bueong mo.”

Nagtueo ra euha ni Nanay. Pinahiran ni Inday it tissue paper.#



Revised: August 17, 2003